Chùa Bút Tháp – Tuyệt Tác Điêu Khắc Đá Thời Lê & Hành Trình Về Miền Đất Cổ 2025

Khi nhắc đến những ngôi chùa cổ kính mang đậm dấu ấn lịch sử và tinh hoa nghệ thuật của dân tộc, không thể không kể đến chùa Bút Tháp (Ninh Phúc Tự). Tọa lạc thanh bình bên bờ sông Đuống, thuộc xã Đình Tổ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, ngôi cổ tự này không chỉ là một trung tâm Phật giáo quan trọng mà còn là một bảo tàng sống động, nơi lưu giữ những tuyệt tác điêu khắc đá vô giá của thời Lê Trung Hưng. Với kiến trúc độc đáo và những báu vật quốc gia, chùa Bút Tháp xứng đáng là điểm đến không thể bỏ lỡ trên hành trình khám phá văn hóa Kinh Bắc và di sản Việt Nam.

Bài viết này sẽ là một hành trình sâu sắc, đưa bạn lạc vào không gian trầm mặc, cổ kính của chùa Bút Tháp, giải mã những giá trị kiến trúc đỉnh cao và chiêm ngưỡng những tác phẩm điêu khắc đã trở thành huyền thoại.

Lịch Sử Thăng Trầm Của Chùa Bút Tháp Qua Các Triều Đại

Lịch sử của chùa Bút Tháp là một dòng chảy miên viễn, gắn liền với những biến động của đất nước và sự hưng thịnh của Phật giáo Việt Nam. Dù dấu tích ban đầu đã phai mờ theo thời gian, nhưng những trang sử còn lại cũng đủ để kể nên một câu chuyện đầy hấp dẫn.

Từ Cội Nguồn Sơ Khai Đến Dấu Ấn Thời Trần

Theo các thư tịch cổ, chùa Bút Tháp được khởi dựng từ thời nhà Trần (thế kỷ 13). Ban đầu, chùa có tên là Ninh Phúc Tự, với ý nghĩa cầu mong sự bình an và phúc lành cho chúng sinh. Thiền sư Huyền Quang (1254 – 1334), vị Tổ thứ ba của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, được cho là đã trụ trì và xây dựng một am nhỏ tại đây. Dấu tích từ thời kỳ này không còn nhiều, nhưng nền móng tâm linh và vai trò của một trung tâm thiền học đã được định hình từ rất sớm.

Thời Kỳ Hoàng Kim Dưới Triều Lê Trung Hưng – Sự Hóa Thân Của Một Tuyệt Tác

Giai đoạn rực rỡ nhất, định hình nên diện mạo và giá trị cốt lõi của chùa Bút Tháp ngày nay chính là vào thế kỷ 17, dưới thời Lê Trung Hưng. Công cuộc đại trùng tu vĩ đại này gắn liền với tên tuổi của hai nhân vật lịch sử kiệt xuất: Hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc và Thiền sư Chuyết Chuyết.

• Hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc: Bà là một người sùng đạo, sau khi chồng là Vua Lê Thần Tông qua đời, bà đã quyết định rời hoàng cung, về đây tu hành và vận động trùng tu lại chùa. Với quyền lực và tài chính của một Vương phi, bà đã biến Ninh Phúc Tự từ một ngôi chùa cũ kỹ thành một công trình kiến trúc Phật giáo đồ sộ và tráng lệ bậc nhất Đàng Ngoài lúc bấy giờ.
• Thiền sư Chuyết Chuyết (1590-1644): Vốn là một nhà sư từ Trung Hoa sang, ông là người có học vấn uyên thâm, đạo hạnh cao vời. Ông đã cùng Hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc quy hoạch, thiết kế và giám sát công cuộc xây dựng lại toàn bộ chùa Bút Tháp. Chính ông đã mang dòng thiền Lâm Tế vào chùa, biến nơi đây thành một trung tâm Phật giáo có sức ảnh hưởng lớn.

Trong giai đoạn này (1646-1647), gần như toàn bộ các công trình kiến trúc chính và đặc biệt là các kiệt tác điêu khắc đá của chùa Bút Tháp đã được hoàn thành. Ngôi chùa không chỉ là nơi tu hành mà còn trở thành một biểu tượng cho sự phục hưng văn hóa và nghệ thuật của dân tộc sau giai đoạn chiến tranh Trịnh-Nguyễn.

Những Lần Trùng Tu Và Gìn Giữ Di Sản

Trải qua bao biến cố lịch sử và sự tàn phá của thời gian, chùa Bút Tháp đã nhiều lần được trùng tu, sửa chữa. Các triều đại sau này như nhà Nguyễn và cả trong thời hiện đại, nhà nước Việt Nam đều nhận thức sâu sắc giá trị của di sản này. Những lần trùng tu đều cố gắng tuân thủ tối đa nguyên tắc giữ gìn yếu tố gốc, bảo tồn những giá trị kiến trúc và nghệ thuật nguyên bản. Nhờ vậy, dù mang trên mình dấu vết của thời gian, chùa Bút Tháp vẫn giữ được cái hồn cốt, cái thần thái của một công trình nghệ thuật thế kỷ 17.

Năm 2013, chùa Bút Tháp đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là Di tích quốc gia đặc biệt, một sự công nhận xứng đáng cho những giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật vô song mà ngôi chùa này đang lưu giữ.

Giải Mã Kiến Trúc “Nội Công Ngoại Quốc” Độc Đáo Của Chùa Bút Tháp

Kiến trúc tổng thể của chùa Bút Tháp là một trong những điểm hấp dẫn và đặc sắc nhất, được xem là mẫu mực cho kiến trúc chùa cổ Việt Nam. Chùa được xây dựng theo bố cục “nội công ngoại quốc” (trong hình chữ Công 工, ngoài hình chữ Quốc 国), một kiểu bố cục vừa tạo sự uy nghiêm, lớp lang, vừa tạo không gian mở, hài hòa với thiên nhiên.

Bố Cục Tổng Thể

Từ ngoài vào trong, các công trình của chùa Bút Tháp được sắp xếp trên một trục thần đạo duy nhất, kéo dài gần 100 mét, tạo nên một chiều sâu hun hút, dẫn dắt tâm hồn con người từ cõi tục đến cõi thiêng.

1. Tam quan: Là cổng chính dẫn vào chùa, gồm 3 gian, 2 tầng với 8 mái cong vút, mang đậm phong cách kiến trúc thời Lê. Bước qua Tam quan là như bước vào một thế giới khác, tĩnh lặng và thanh tịnh.
2. Gác chuông: Nằm ngay sau Tam quan, là một tòa kiến trúc hai tầng tám mái duyên dáng. Bên trong treo một quả chuông lớn được đúc từ năm 1695. Tiếng chuông chùa ngân vang mỗi sớm chiều như thanh lọc không gian, gột rửa bụi trần.
3. Tiền đường (Nhà Bái đường): Đây là nơi các tín đồ, phật tử chuẩn bị hành lễ. Không gian Tiền đường rộng rãi, thoáng đãng với những hàng cột gỗ lim to lớn và các bộ vì kèo được chạm khắc tinh xảo hình rồng, phượng.
4. Thiêu hương: Nối giữa Tiền đường và Thượng điện, tạo thành hình chữ “Công” (工). Đây là nơi đặt các lư hương, là không gian chuyển tiếp linh thiêng.
5. Thượng điện: Là công trình trung tâm và quan trọng nhất, nơi thờ phụng các tượng Phật chính. Thượng điện của chùa Bút Tháp mang vẻ uy nghiêm, trầm mặc với hệ thống tượng pháp được bài trí theo đúng quy chuẩn của Phật giáo Bắc truyền.
6. Cầu đá: Một tuyệt tác độc nhất vô nhị. Cây cầu cong cong nối Thượng điện với Tích Thiện Am, vắt qua một hồ sen nhỏ. Vẻ đẹp của cây cầu đá này sẽ được phân tích kỹ hơn ở phần điêu khắc.
7. Tích Thiện Am: Nơi đặt pho tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay trứ danh. Kiến trúc của am này cũng rất đặc biệt, được thiết kế để tôn vinh và làm nổi bật vẻ đẹp của pho tượng báu.
8. Nhà trung: Là không gian sinh hoạt và giảng kinh của các nhà sư.
9. Phủ thờ: Nơi thờ Hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc và các vị sư tổ đã có công xây dựng và trụ trì chùa Bút Tháp. Điều này thể hiện sâu sắc tinh thần “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.
10. Hậu đường: Công trình cuối cùng trên trục chính.
11. Tháp Báo Nghiêm và các tháp mộ: Nằm bên ngoài trục chính, tạo thành vòng “ngoại quốc”, bao bọc lấy cụm kiến trúc trung tâm.

Lối kiến trúc này không chỉ mang tính thẩm mỹ cao mà còn mang ý nghĩa triết học sâu sắc. Hành trình của du khách đi từ Tam quan vào đến Hậu đường chính là hành trình đi từ thế giới trần tục (bên ngoài) vào thế giới tâm linh, giác ngộ (bên trong), với mỗi công trình là một bước chuyển trong nhận thức và tâm thức.

Chùa Bút Tháp – Đỉnh Cao Của Nghệ Thuật Điêu Khắc Đá Thời Lê

Nếu kiến trúc là bộ khung xương thì điêu khắc chính là linh hồn, là máu thịt làm nên giá trị vĩnh cửu của chùa Bút Tháp. Nơi đây được mệnh danh là “bảo tàng điêu khắc” của thế kỷ 17, đặc biệt là nghệ thuật điêu khắc đá đã đạt đến trình độ bậc thầy, tinh xảo và sống động lạ thường.

Báu Vật Quốc Gia – Tượng Phật Bà Quan Âm Nghìn Mắt Nghìn Tay

Đây chính là kiệt tác điêu khắc nổi tiếng nhất, là linh hồn của chùa Bút Tháp. Pho tượng được công nhận là Bảo vật quốc gia của Việt Nam và là một trong những tác phẩm điêu khắc cổ đẹp nhất châu Á.

• Chất liệu và Kích thước: Tượng được tạc từ gỗ phủ sơn, cao 3.7 mét, ngang 2.1 mét, dày 1.15 mét. Toàn bộ pho tượng toát lên một vẻ đẹp uy nghi, từ bi nhưng cũng vô cùng sống động.
• Giá trị nghệ thuật: Tác phẩm thể hiện hình ảnh Bồ tát Quan Thế Âm với 11 đầu, 42 cánh tay lớn và 958 cánh tay nhỏ. Các đầu được xếp thành nhiều tầng, mỗi gương mặt mang một sắc thái biểu cảm khác nhau, từ trầm tư, an lạc đến uy nghiêm. Hàng nghìn cánh tay được sắp xếp theo một vòng hào quang tỏa ra xung quanh, tạo cảm giác chuyển động mềm mại, uyển chuyển. Trong mỗi lòng bàn tay nhỏ đều có một con mắt, biểu trưng cho khả năng nhìn thấu mọi khổ đau của chúng sinh trong tam giới. Bệ tượng là tòa sen được đội bởi một con quỷ Long vương, thể hiện triết lý nhà Phật dùng cái thiện để cảm hóa cái ác. Từng chi tiết, từ nếp áo, ngón tay, cho đến nét mặt đều được chạm trổ một cách tỉ mỉ, điêu luyện, thể hiện tài năng bậc thầy của nghệ nhân xưa.
• Ý nghĩa tâm linh: Pho tượng là biểu tượng tối cao của lòng từ bi, cứu khổ cứu nạn. Hình ảnh nghìn mắt để thấy hết nỗi khổ, nghìn tay để cứu vớt chúng sinh đã thể hiện trọn vẹn tinh thần của đạo Phật Đại thừa.

Tháp Báo Nghiêm – Cây Bút Khổng Lồ Viết Lên Trời Xanh

Cái tên chùa Bút Tháp chính là bắt nguồn từ ngọn tháp đá tuyệt đẹp này. Tháp Báo Nghiêm được xây dựng vào năm 1647 để thờ Thiền sư Chuyết Chuyết.

• Kiến trúc: Tháp cao 13.05 mét, gồm 5 tầng, được ghép hoàn toàn bằng đá xanh. Toàn bộ tháp có hình dáng giống như một cây bút lông khổng lồ đang vươn lên trời xanh. Phần đỉnh tháp có hình một bầu hồ lô, một biểu tượng của Phật giáo.
• Nghệ thuật điêu khắc: Điều làm nên giá trị đặc biệt của Tháp Báo Nghiêm chính là nghệ thuật điêu khắc trên đá. Xung quanh 5 tầng tháp là 13 bức chạm khắc đá mô tả các loài linh thú, chim muông, hoa lá như rồng, lân, hươu, khỉ, cò, hoa sen… Mỗi bức chạm khắc là một tác phẩm nghệ thuật độc lập, sống động và đầy tính biểu cảm, thể hiện sự hòa quyện giữa thiên nhiên và tâm linh. Đây là minh chứng rõ nét cho trình độ điêu khắc đá đỉnh cao của các nghệ nhân chùa Bút Tháp.

Cầu Đá – Dải Lụa Cong Vắt Qua Ao Rồng

Một trong những hạng mục kiến trúc và điêu khắc độc đáo nhất của chùa Bút Tháp chính là cây cầu đá cong nối Thượng điện và Tích Thiện Am.

• Thiết kế: Cầu có 3 nhịp, được ghép từ những phiến đá lớn. Lòng cầu hơi cong võng, hai bên lan can được tạo thành từ những tấm đá nguyên khối, chạm trổ dày đặc các họa tiết tinh xảo.
• Vẻ đẹp điêu khắc: Trên lan can cầu, các nghệ nhân đã khắc chạm những hình ảnh trang trí vô cùng phong phú: tứ linh (long, lân, quy, phụng), tứ quý (tùng, cúc, trúc, mai), hoa sen, mây trời… Các họa tiết được thể hiện với bố cục chặt chẽ, đường nét uyển chuyển, mềm mại, biến những phiến đá vô tri thành những tác phẩm nghệ thuật có hồn. Đi trên cây cầu đá này, du khách có cảm giác như đang bước trên một dải lụa nghệ thuật, chiêm ngưỡng sự tài hoa không giới hạn của người xưa.

Hệ Thống Tượng Thờ Và Các Tác Phẩm Điêu Khắc Khác

Ngoài những kiệt tác kể trên, toàn bộ không gian chùa Bút Tháp còn là nơi trưng bày của hàng chục pho tượng cổ khác, chủ yếu bằng gỗ và đá. Hệ thống tượng ở Thượng điện được bài trí lớp lang, từ Tam Thế Phật, Di Đà Tam Tôn, đến Tuyết Sơn, Quan Âm, La Hán… Mỗi pho tượng là một tác phẩm nghệ thuật, thể hiện những giai đoạn khác nhau trong lịch sử điêu khắc Việt Nam.

Đặc biệt, tòa Cửu Phẩm Liên Hoa (bệ hoa sen 9 tầng) bằng gỗ ở Thượng điện cũng là một tác phẩm độc đáo, thể hiện triết lý về các tầng tu chứng trong Phật giáo.

Cẩm Nang Tham Quan Chùa Bút Tháp Cho Du Khách

Để có một chuyến hành hương, tham quan chùa Bút Tháp trọn vẹn và ý nghĩa, bạn có thể tham khảo một vài kinh nghiệm hữu ích sau:

Đường Đi Tới Chùa Bút Tháp

Chùa Bút Tháp cách trung tâm Hà Nội khoảng 30km. Bạn có thể dễ dàng di chuyển bằng nhiều phương tiện:

• Xe máy/ô tô cá nhân: Đi theo quốc lộ 5, đến ngã tư Phú Thị rẽ trái vào quốc lộ 17. Tiếp tục đi thẳng qua thị trấn Keo, qua cầu Bình Than, đi thêm khoảng 3km nữa sẽ thấy biển chỉ dẫn vào chùa.
• Xe buýt: Từ Hà Nội, bạn có thể bắt tuyến xe buýt số 204 (Long Biên – Thuận Thành). Xe sẽ dừng gần khu vực chùa, bạn chỉ cần đi bộ một đoạn ngắn là tới.

Thời Gian Lý Tưởng Để Tham Quan

Bạn có thể đến thăm chùa Bút Tháp vào bất kỳ thời điểm nào trong năm. Tuy nhiên, thời điểm lý tưởng nhất là vào mùa xuân, khi tiết trời mát mẻ, cây cối xanh tươi. Đặc biệt, nếu đến vào dịp lễ hội của chùa (ngày 24 tháng 3 Âm lịch hằng năm), bạn sẽ được hòa mình vào không khí văn hóa tâm linh đặc sắc của vùng Kinh Bắc.

Những Lưu Ý Khi Tham Quan

• Trang phục: Vì là chốn tâm linh, bạn nên chọn trang phục lịch sự, kín đáo, tránh mặc quần áo quá ngắn hoặc hở hang.
• Thái độ: Giữ gìn sự trang nghiêm, đi nhẹ nói khẽ, không gây ồn ào, mất trật tự.
• Bảo vệ di sản: Tuyệt đối không sờ tay, viết, vẽ lên các hiện vật, tượng pháp, và các công trình kiến trúc bằng đá, gỗ. Đây là những di sản vô giá cần được bảo vệ.
• Chụp ảnh: Bạn có thể chụp ảnh ở không gian bên ngoài, nhưng nên hạn chế sử dụng đèn flash và tránh chụp ảnh ở những khu vực cấm hoặc trong lúc các nhà sư đang hành lễ.

Khám Phá Các Điểm Đến Lân Cận

Sau khi tham quan chùa Bút Tháp, bạn có thể kết hợp khám phá các di tích nổi tiếng khác của vùng đất Bắc Ninh như: chùa Dâu, lăng mộ và đền thờ Kinh Dương Vương, làng tranh Đông Hồ… để có một chuyến đi trọn vẹn.

Chùa Bút Tháp không chỉ là một ngôi chùa. Đó là một bản hùng ca bằng kiến trúc và điêu khắc, một minh chứng rực rỡ cho tài năng, trí tuệ và đời sống tâm linh phong phú của người Việt cổ. Mỗi phiến đá, mỗi thớ gỗ ở đây đều ẩn chứa một câu chuyện, một giá trị văn hóa sâu sắc.

Hành trình về với chùa Bút Tháp là hành trình tìm về cội nguồn, để được đắm mình trong không gian nghệ thuật đỉnh cao, để lắng lòng nghe tiếng chuông chùa thanh tịnh và để cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của di sản mà cha ông đã dày công vun đắp. Nếu có dịp về với miền Kinh Bắc, đừng quên ghé thăm tuyệt tác vượt thời gian này, để thấy, để cảm và để yêu hơn những giá trị văn hóa Việt Nam.

Du Lịch Cát Bà 2025: Cẩm Nang Toàn Tập Khám Phá “Đảo Ngọc” Xanh Của Miền Bắc

Ngắm tuyệt tác cầu đá cổ của chùa Bút Tháp